Η ανθρώπινη τάση να ορίζει τα ζώα ως κάτι «άλλο» ή «κατώτερο» είναι τόσο παλιά όσο και ο ίδιος ο πολιτισμός μας. Συχνά, τα ζώα γίνονται αντιληπτά όχι με βάση όσα τα συνδέουν με εμάς, αλλά με όσα τα ξεχωρίζουν – αγνοώντας έτσι τη βαθιά συναισθηματική και νοητική τους υπόσταση.
γράφει η Κατερίνα Παπαποστόλου, Εκπαιδευτικός (Διευθύντρια ΔΣ Νησίου)- Ζωοθεραπεύτρια (IFZ), Συγγραφέας & Ιδρύτρια Ζω.Ε.Σ.
Η κυρίαρχη ιδέα πως ο άνθρωπος υπερέχει επειδή διαθέτει λόγο και νοημοσύνη έχει υποστηρίξει ένα ολόκληρο σύστημα ανισοτήτων εις βάρος των ζώων. Εκφράσεις όπως «μα αυτό είναι ζώο» ή «πρώτα πάντα ο άνθρωπος» ή «πώς κάνεις έτσι για ένα ζώο;» αποκαλύπτουν την βαθιά ριζωμένη αντίληψη πως τα ζώα είναι κατώτερα όντα, κάτι που οδηγεί συχνά σε πράξεις κακοποίησης και εκμετάλλευσής τους. Παρά τις πεποιθήσεις που μας κληροδοτούνται από την παιδική ηλικία – ότι τα ζώα υπάρχουν για να μας υπηρετούν ή να καλύπτουν ανάγκες μας – έχει αποδειχθεί προ πολλού αλλά και αποδεικνύεται καθημερινά μέσω της σχέσης μας με τα ζώα ότι πρόκειται για όντα με αντίληψη, συναισθήματα και ικανότητα να νιώθουν πόνο ή ευχαρίστηση ή πολλά άλλα συναισθήματα που μοιάζουν αρκετά με τα δικά μας. Κι όμως, τα ζώα βιώνουν καθημερινά πράξεις απαξίωσης και βίας που αν τις αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι, θα ξεσήκωναν θύελλες αντιδράσεων.
Η ηθική στάση απέναντι στα ζώα δεν είναι πολυτέλεια για λίγους ούτε υπόθεση προσωπική. Είναι συλλογικό χρέος, πολιτικό αίτημα και πολιτισμική ανάγκη. Αν θέλουμε έναν πολιτισμένο κόσμο, πρέπει η κοινωνία συνολικά να επανεξετάσει τη θέση των ζώων σε αυτόν. Ενώ σε άλλες χώρες τα φιλοζωικά κινήματα ισχυροποιούνται αλλά και επιμένουν να βοηθούν πολλούς εθελοντές στη χώρα μας, στην Ελλάδα είναι πολύ συνηθισμένο ακόμη στις μέρες μας να εξελίσσονται έντονες αντιπαραθέσεις ακόμα και ανάμεσα σε ανθρώπους που έχουν κοινό σκοπό αλλά προφανώς διαφορετικό τρόπο να τον εκφράζουν. Η σημερινή πραγματικότητα δείχνει ότι, παρά τις καλές προθέσεις, ο χώρος της φιλοζωίας περνά μια σοβαρή κρίση. Όλο και συχνότερα παρατηρούνται εντάσεις και αντιπαραθέσεις ανάμεσα σε φιλόζωους ανθρώπους και οργανώσεις, γεγονός που αποδυναμώνει την κοινή προσπάθεια για την ευημερία των ζώων και τη μείωση των αδέσποτων, αλλά και απομακρύνει πολλούς άλλους από τη φιλοζωία που παύουν να εμπιστεύονται. Και αυτό, την ίδια στιγμή που οι αντιλήψεις περί ανωτερότητας του ανθρώπου βασίζονται ακόμα σε θεολογικές ή φιλοσοφικές παραδόσεις του παρελθόντος – από τη Γένεση μέχρι τον Διαφωτισμό – οι οποίες θεώρησαν τα ζώα εργαλεία στα χέρια του ανθρώπου.
Αυτό που χρειαζόμαστε σήμερα δεν είναι επιμέρους βελτιώσεις σε ήδη άδικους και απάνθρωπους θεσμούς. Δεν αρκεί να κάνουμε τη βία πιο «ανεκτή» – χρειάζεται να καταργήσουμε πλήρως κάθε μορφή εκμετάλλευσης των ζώων. Η ίδια η γλώσσα που χρησιμοποιούμε – εκφράσεις υποτιμητικές για ανθρώπους με τη χρήση ζώων, λέξεις όπως «ιδιοκτήτης», «αφεντικό» – διαιωνίζει τη λογική της κυριαρχίας και της αντικειμενοποίησης. Η μάχη για τα δικαιώματα των ζώων δεν είναι αποκομμένη από εκείνη για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το να φροντίζεις ζώα δεν είναι απόδειξη αδιαφορίας για τους ανθρώπους· είναι απόδειξη διευρυμένης ηθικής συνείδησης. Υπάρχει επάρκεια σε πόρους για όλους, όσο και αν επιμένουν πολλοί να μας πείσουν για το αντίθετο. Οι αξίες που διαμορφώνουν τη συμπεριφορά μας απέναντι στα ζώα δεν είναι έμφυτες – μαθαίνονται και καλλιεργούνται. Όμως όλα τα παιδιά φαίνεται να γεννιούνται με μια έμφυτη αγάπη για τα ζώα. Στη συνέχεια όμως η οικογένεια, η εκπαίδευση, τα πρότυπα και τα βιβλία παίζουν καθοριστικό ρόλο στο πώς βλέπουμε τα ζώα. Είναι σπάνιο, για παράδειγμα, να συναντήσεις γονείς που απεχθάνονται τα ζώα και να μεγαλώνουν παιδιά που τα αγαπούν πολύ. Και παρόλο που είναι δύσκολο να ξεριζώσει κανείς τις αντιλήψεις με τις οποίες μεγάλωσε, δεν είναι αδύνατο. Η αλλαγή είναι πάντοτε εφικτή, αρκεί να υπάρξει η βούληση και η αποδοχή του λάθους.
Υπάρχουν άνθρωποι που από τη φύση τους αγαπούν τα ζώα, άλλοι που δεν ενδιαφέρονται καθόλου, και κάποιοι που αναγνωρίζουν τα λάθη τους και αποφασίζουν να αλλάξουν. Αυτούς τους τελευταίους χρειαζόμαστε περισσότερο από ποτέ. Η αλλαγή νοοτροπίας έρχεται όταν δούμε άλλους να δρουν με ηθικό τρόπο και εμπνευστούμε να τους ακολουθήσουμε. Η ατομική στάση είναι σημαντική, αλλά δεν αρκεί και πρέπει να υπάρξει συνολική κινητοποίηση και συνεργασία όλων των θεσμών. Κάθε μορφή βίας απέναντι στα ζώα – είτε πρόκειται για την κακοποιητική «εκπαίδευση» που βασίζεται στον φόβο και τον εξαναγκασμό, είτε για τη φυλάκισή τους σε ζωολογικούς κήπους, την εκμετάλλευσή τους για τροφή, ένδυση, θεάματα ή επιστημονικά πειράματα – δεν μπορεί πλέον να θεωρείται ούτε φυσιολογική ούτε αποδεκτή. Η αλλαγή πρέπει να στηρίζεται στην ενδυνάμωση της ενσυναίσθησης, στην καλλιέργεια της λογικής σκέψης και στην ειλικρινή κατανόηση του πόνου του άλλου – ακόμη κι αν αυτός ο «άλλος» δεν μπορεί να μιλήσει με ανθρώπινη φωνή. Δεν φτάνει να αισθανόμαστε οίκτο ή μια παροδική λύπη μπροστά σε εικόνες κακοποίησης. Οφείλουμε να δούμε τη βαθύτερη αλήθεια: ότι τα ζώα έχουν εγγενή αξία, ανεξάρτητα από τη χρησιμότητά τους για εμάς. Οφείλουμε να περάσουμε από το στάδιο της παθητικής παρατήρησης στην ενεργή στάση, να πάρουμε θέση, να υψώσουμε φωνή. Και κυρίως, να προσπαθήσουμε να εμπνεύσουμε και τους γύρω μας όχι μέσα από ενοχές ή επιθέσεις, αλλά με αλήθεια, ήθος και συνεπή πράξη. Να γίνουμε ζωντανά παραδείγματα του κόσμου που θέλουμε να δούμε.
Η εποχή μας δεν αντέχει άλλες καθυστερήσεις. Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο πλανήτης – περιβαλλοντικές, ηθικές, πολιτισμικές – απαιτούν μια συλλογική, ριζική αφύπνιση. Η στάση μας απέναντι στα ζώα αποτελεί βασικό δείκτη αυτής της αφύπνισης. Δεν μπορούμε να οραματιζόμαστε έναν δίκαιο, ειρηνικό και προοδευτικό κόσμο, αφήνοντας τα ζώα έξω από την εξίσωση. Ο σεβασμός προς τα ζώα είναι αναπόσπαστο κομμάτι μιας ανθρωπότητας που θέλει να εξελιχθεί προς το καλύτερο.
Πρέπει να ξαναχτίσουμε τις κοινωνίες μας με τρόπο ώστε το “μαζί” να περιλαμβάνει και εκεί- νους που δεν έχουν φωνή. Ο τρόπος που φερόμαστε στα ζώα εξάλλου καθορίζει ποιοι είμαστε. Δεν αρκεί να ελπίζουμε σε έναν καλύτερο κόσμο – πρέπει να διεκδικήσουμε τον κόσμο που θα χωράει όλα τα πλάσματα. Η ελευθερία τους, η προστασία τους, η ύπαρξή τους με αξιοπρέπεια, είναι η πιο αληθινή μας ευκαιρία να γίνουμε αυτό που ονομάζουμε «άνθρωποι». Όσο συνεχίζουμε να αγνοούμε τις καρδιές που χτυπούν σιωπηλά γύρω μας, θα χάνουμε κάτι από τη δική μας ανθρωπιά και ο κόσμος δεν θα αλλάξει φυσικά από μόνος του. Αλλά μπορεί σίγουρα να αλλάξει, αν εμείς γίνουμε εκείνοι που δεν προσπερνούν πια. Η ηθική εξέλιξη μιας κοινωνίας δεν κρίνεται στο ποιος διαθέτει την εξουσία. Αν δεν παλέψουμε για εκείνους που δεν μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, τότε δεν έχουμε κατακτήσει ούτε τη δική μας ελευθερία…